Türkiye’de Hukuk Devleti Meselesi

hukuk

“Hukuk Devleti” ilkesini, kısaca, bir siyasal sistemde kişilerin keyfi istemlerinin, hırslarının değil ama temel insan haklarını koruyan hukukun hâkimiyeti/üstünlüğü olarak tanımlayabiliriz. Nitekim büyük Yunan düşünürü Aristoteles’e göre de hukuk, tutkulardan/hırslardan sıyrılmış aklın eseridir.

Böyle bir hukuk anlayışının hâkim olduğu yönetimler sınırlandırılmış, anayasal yönetimlerdir. Hukuk devleti ilkesinin temel olduğu bir demokrasi de anayasal veya liberal demokrasidir. Liberal demokrasiyi, Fareed Zakaria’nın deyişiyle, illiberal demokrasilerden veya çoğunlukçu demokrasilerden ayıran şey de budur. İlliberal veya çoğunlukçu demokrasiler, temel birey haklarını koruyan hukuk ilkeleriyle kendilerini sınırlı saymazlar. Onlar devletin bekası, olağanüstü koşullar gibi gerekçelerle bireylerin hayat, özgürlük ve mülkiyet gibi en temel haklarını hiçe sayarlar. İletişim, ifade, basın özgürlüğü gibi özgürlükler kısıtlanır. Bizim, “demokrasi”nin, “milli irade”nin varlığı için bu maliyetlere bir süreliğine katlanmamızı isterler. Bireylerin hakları yüce bir amaç için feda edilebilir. İlliberal demokrasilerde milli iradenin temsilcisi olan hükümete birey hak ve özgürlüklerini sınırlandırmada açık çek verilmesi istenir.

Buna karşılık vatandaşların hayatlarının, mülklerinin ve özgürlüklerinin güvence altına alındığı hukuk devleti ilkesine dayalı liberal demokrasilerde bireyler kendilerini güven içinde hissetmekte ve yaratıcı potansiyellerini uygulamaya aktarabilmektedir. Böyle bir toplum hem bireysel mutluluğa hem de toplumsal zenginliğe giden bir yolda ilerlemektedir.

Peki, ülkemizde hukuk devletinin durumu nedir? Bu soruyu Amerikan Barolar Birliği’nin yürüttüğü Dünya Adalet Projesi (World Justice Project) çerçevesinde oluşturulan Hukuk Devleti Endeksi (Rule of Law Index)’ne referansla yanıtlamak istiyorum.

Endeks, devletin gücü üzerindeki sınırlandırmalar, yolsuzluğun varlığı/yokluğu, kamu düzeni ve güvenliği, temel haklar, düzenleyici kurulların etkinliği ve yargının işleyişine dair konu başlıklarına dayanmaktadır. Çalışmaya dahil olan her ülkede vatandaşlarla yapılan anketler ve uzmanlarla yapılan değerlendirmeler çalışmanın ampirik veri tabanını oluşturmaktadır. 2014 yılı itibarıyla, Türkiye 1 tam puan üzerinden 0,5 puan alarak değerlendirilen 99 ülke arasında 59. sırada gelmiştir. Bu puan ve sıralamanın tatmin edici olmaktan uzak olduğu açıktır. Bu itibarla Türkiye bir liberal demokrasiden çok illiberal demokrasiye yakın durmaktadır.

Türkiye’de hukuk devletine ilişkin sorunları tespit etmek ve bu sorunlara çözüm yolları araştırmak üzere Özgürlük Araştırmaları Derneği, 17 Nisan Cuma günü İstanbul’da bir çalıştaya imza attı. Çalıştay, hukukçu akademisyenler, hukukçular tarafından kurulmuş derneklerinin temsilcileri, hâkim, savcı, avukatlardan oluşan hukukçular, basın mensupları ve çeşitli sivil toplum temsilcilerinden oluşan yaklaşık 30 kişilik bir grubun katılımıyla gerçekleşti. Katılımcılar, yargı, yasama ve yürütme erkleri bağlamında hukuk devleti ilkesini tartıştılar. Tahmin edileceği üzere, tartışmaların en hararetli kısmı, yargı erki bağlamında yapılan tartışmalar oldu. Yargının yürütme erkinden bağımsızlığı ve tarafsızlığı; hâkim ve savcıların yürütme erki karşısında kendilerini konumlandırma problemi; yargı mensuplarının bireyin çıkarlarının devletin çıkarları ile çatışması durumunda devletten yana tavır alma sorunu gibi başlıklar öne çıktı. Yasama bağlamında değinilen en temel sorunlardan birisi “torba yasa” uygulamasıydı. Yasaların yeterli müzakereler yapılmadan günlük ihtiyaçlara binaen çıkartılmasının hukuk devleti ilkesine verdiği zararlar vurgulandı. Yürütme erki bağlamında yapılan tartışmalarda ise diğer diğer meselelerin yanı sıra yürütmenin yargı erkine yönelik müdahaleleri ve cezasızlık meselesi tartışıldı. Bu çalıştay da katılımcıların ortaya koyduğu fikirler Prof. Dr. Mustafa Erdoğan başkanlığındaki bir ekip tarafından hazırlanacak olan Türkiye’de Hukuk Devleti başlıklı raporun temelini oluşturacak. Bu projenin ürünü olarak nihai rapor bir konferans eşliğinde kamuoyu ile paylaşılacak.

Ankara En İyi Avukat MCT Hukuk, Avukat Mesut Can TARIM, Ankara, Balgat